Column | 10 juli 2024 | Leestijd 5 minuten
Op 21 juni werd het voorontwerp Nota Ruimte gepresenteerd. Het schetst de ruimtelijke opgaven van de toekomst van ons land, en doet voorstellen om ons land met kwaliteit te blijven vormgeven. Ruimtelijke kwaliteit is in het voorontwerp als belangrijk ordeningsprincipe centraal geplaatst. Een mooi tussentijds resultaat richting Nota Ruimte en voor de broodnodige wederombouw van Nederland, stelt MooiNL-programmamanager Gido ten Dolle. In zijn afscheidscolumn licht hij het belang van deze RO-mijlpaal toe.
Twee jaar geleden startte ik als manager van programma Mooi Nederland, in het leven geroepen als wens van het vorige kabinet om de rijksregie op de ruimtelijke ordening te hernemen. Minister Hugo de Jonge startte destijds met grote ambities en besloot de verdeling van de schaarse ruimte in Nederland weer in het hart van de politiek te plaatsen. Hij lanceerde de programma’s NOVEX en Mooi Nederland. Waar bij NOVEX de verdeling van de ruimte centraal staat, draait bij Mooi Nederland alles om de vormgeving van de ruimte, de ruimtelijke kwaliteit.
Ik stapte in de zomer van 2022 op een rijdende trein. In korte tijd werden hier op de Turfmarkt twee directies gevormd, ruim 30 nieuw collega’s aangenomen, en werd een proces opgezet om vorm te geven aan de ruimtelijke regievraag. Programma Mooi Nederland werd het vehikel om met ontwerpkracht aan de slag te gaan, de R&D-afdeling van de nationale ruimtelijke ordening. We gingen met een enthousiast MooiNL-team werken op twee schaalniveaus: het niveau land en het niveau van een gebied. Minister de Jonge was duidelijk in zijn ambitie: kunnen we een tijdreis maken en kunnen we ons een Nederland voorstellen in 2100 met ruimtelijke kwaliteit. De Jonge had zelf veel ervaring opgedaan met ontwerpend onderzoek als wethouder in Rotterdam. Hij wilde dat instrument bij het Rijk opnieuw inzetten.
We zijn voortvarend aan de slag gegaan, allereerst met zogenaamde Stel dat-verkenningen waarmee we de toekomst zijn gaan ontwerpen. We hebben 4 ontwerpbureaus geselecteerd en tegelijk intensief samengewerkt met de ontwerpsector, die haar krachten bundelde in het Platform Ontwerp NL. Met vereende krachten hebben we 6 verkenningen opgeleverd met scherpe inzichten en ideeën hoe we door slim te combineren, of door juist te scheiden, een toekomstbestendig Nederland konden vormgeven. De inzichten hebben we interdepartementaal verrijkt en vervolgens gedeeld met het kabinet. Het leverde een inspirerende sessie op met kaarten aan de muur in de Trêveszaal. En met ministers die enthousiast met elkaar in gesprek gingen over de opgaven richting Nederland in 2100. Een unieke bijeenkomst; het gebeurde niet vaak dat op deze wijze, met ontwerpend onderzoek, in de boezem van het kabinet gesproken werd over de toekomst van Nederland.
Parallel hebben we met gebieden in Nederland gewerkt aan complexe ruimtelijke vraagstukken. We selecteerden 8 actuele thema’s waar het borgen dan wel bevorderen van kwaliteit van belang is voor onze leefomgeving. We kozen thema’s als ‘het verdichten rondom OV-knooppunten”, “de transformatie van de naoorlogse wijken”, “de groenblauwe dooradering van het landschap” of “de vormgeving van de grootschalige distributiebedrijven”. Op deze thema’s hebben we opnieuw ontwerpbureaus gecontracteerd en adviezen opgesteld hoe tot een goede ruimtelijke inrichting te komen. We werkten daarbij samen met studiegebieden van Groningen tot Limburg en van Noordwijk tot de Achterhoek. Het leverde veel energie op, in de gebieden zelf, maar ook bij de verschillende Haagse departementen.
Nog niet vaak was er bij het Rijk op de schaal van concrete plekken nagedacht over de samenkomst van allerlei ruimtelijke opgaven en de uitdagingen die dan kunnen ontstaan. Uitdagingen die vaak samenhangen met de toch altijd nog verkokerde sturing op de ruimte. In de praktijk is het knap ingewikkeld om een warmtenet aan te leggen en deze te combineren met een klimaatbestendige openbare ruimte waar mensen ook nog kans krijgen elkaar vaker te ontmoeten. Deze complexiteit is vaak de oorzaak dat ontwikkelingen moeilijk of helemaal niet van grond komen. En onze dagelijkse leefomgeving verweesd achterblijft. Dat levert veel frustratie op, en dat zien we helaas op steeds meer plekken om ons heen.
De intensieve samenwerking met gebieden hebben geresulteerd in 8 handreikingen op gebiedsniveau, met concrete adviezen. Ze zijn geen blauwdruk voor ruimtelijke inrichting van ons land – geen nieuw nationaal schetsboek – maar geven vooral houvast en inspiratie. Je kunt ze beschouwen als kookboeken met concrete recepten om ruimtelijke kwaliteit in de praktijk van gebiedsontwikkeling goed mee te nemen. Een “Handboek soldaat” voor de ruimtelijke kwaliteit. Ze zijn universeel toepasbaar en kunnen helpen om ingewikkelde ruimtelijke knopen los te trekken.
“Ze zijn geen blauwdruk voor ruimtelijke inrichting van ons land - geen nieuw nationaal schetsboek - maar geven vooral houvast en inspiratie.”
Deze twee MooiNL-producten – de stel-dat verkenningen en de handreikingen – worden nu breed verspreid in het land en krijgen daar veel weerklank. Er is veel enthousiasme voor de aandacht voor kwaliteit onder professionals vanuit zowel de markt- als de overheidssector. Komend najaar zal Platform 31, op verzoek van MooiNL, ook diverse werksessies houden om de handreikingen voor het stedelijke gebied voor het voetlicht te brengen. Ook in de marktsector zien we gelukkig veel belangstelling. Vooral de handreikingen over grootschalige bedrijventerreinen, maar ook die van energiesystemen, geven een impuls aan het ontwerpen van nieuwe bedrijventerreinen en de aanpak van grote energiesystemen. Met de alliantie “Building Balance” wordt in gebieden getest hoe we met het verbouwen van landbouwgewassen, bruikbaar voor biobased bouwmaterialen, een kwaliteitsverbetering kunnen realiseren van het Nederlandse landschap. Mooi om te zien dat deze beweging echt loskomt, en dat professionals kwaliteit weer serieus nemen.
En zo ben ik twee jaar gegrepen geraakt door de energie die er alom is om over ruimtelijke kwaliteit te spreken. Er is ontzettend veel passie en bevlogenheid op dit thema. Op zich is dat ook niet gek. Nederland is een prachtig vormgegeven land. We zijn dichtbevolkt, maar tegelijk erin geslaagd om ons landschap met veel zorg te blijven vormgeven. We zijn divers en we zijn trots op de eigenheid van onze streken en koesteren onze herkomstwaarde, een Delta, een land met traag stromende rivieren door een oneindig laagland. Tijdens onze tochten door Nederland (Op Pad met Vitruvius) constateerden we een groeiend besef dat we niet achterover kunnen leunen om dit belangrijke culturele erfgoed te laten verkwanselen. Elke dag wordt volgens het Planbureau voor de Leefomgeving een gebied van 10 hectare, zeg maar 20 voetbalvelden, opnieuw bebouwd, en verdwijnen weer stukjes van onze natuur en landschap. Dit vraagt om alertheid en om een (kwaliteits)dialoog aan de voorkant bij elke ontwikkeling. De grote transities – van energie, van klimaatverandering en die van een circulaire samenleving – mogen er niet toe leiden dat we ons land niet meer met kwaliteit kunnen doorgeven aan onze kleinkinderen. Dat vraagt om actie, en om een strategie om ruimtelijke kwaliteit in de breedte toe te passen, met werkbare instrumenten, met de inzet van ontwerpend onderzoek en met gebiedsgerichte financiering, inclusief ontschotte budgetten.
En juist daarom ben ik zo gelukkig om te zien dat het belang van ruimtelijke kwaliteit een prominente plek heeft gekregen in het voorontwerp van de Nota Ruimte. De ruimtelijke kwaliteit verdient aandacht, op alle schaalniveaus, op alle plekken in ons land. Het kan helpen om de diverse opgaven te combineren en met zorg in te passen. Programma Mooi Nederland heeft de kwaliteit weer op de agenda gezet. Ik heb er alle vertrouwen in dat de ontluikende herbeleving van onze ruimtelijke kwaliteit doorgaat, ook onder een nieuw kabinet, ondersteund vanuit een nieuw Ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening. Met zogenaamde MooiNL Werkplaatsen zal de komende periode aan kwaliteit gewerkt worden op concrete plekken in Nederland. Het programmateam Mooi Nederland staat daar klaar voor.
Ik vond het voorrecht om twee jaar lang leiding te mogen geven aan het programma en aan het bevlogen MooiNL-team. Op 1 augustus stap ik over naar de gemeente Den Bosch, waar ik als directeur Stadsontwikkeling mij opnieuw zal inzetten voor de ruimtelijke kwaliteit in dit prachtige en unieke stukje Nederland. Ik kijk daar naar uit, spreek mijn dank uit aan iedereen die de afgelopen heeft bijgedragen aan de herbeleving en herwaardering van de ruimtelijke kwaliteit, en hoop ook vanuit mijn nieuwe functie verbonden te mogen blijven met een Mooi Nederland.
Tot ziens in MooiNL!
Ruimtelijke kwaliteit
Met dit programma sturen we op Ruimtelijke kwaliteit bij de grote keuzes in de ruimte. Nederland is een dichtbevolkt land, elke vierkante meter is benut. We zullen dus keuzes moeten maken waar we gaan bouwen, hoe we de natuur gaan beschermen en hoe we vele meters kabels en leidingen voor de energietransitie in de ruimte moeten inpassen.
Lees verder
Energie & economie