Gastcolumn | 12 juni 2024 | Leestijd 3 minuten

Eetbare woonwijk Rijnvliet: Het grootste stedelijke voedselbos van Nederland

Steden & regio's Belevingswaarde Gebruikswaarde Toekomstwaarde

In deze column kijken we met landschapsontwerper Robert-Jan van der Linden van Felixx Landscape Architects & Planners naar de kwaliteiten en succesfactoren voor eetbaar groen in de woonwijk Rijnvliet. “De activistische omwonenden brachten het voedselbosconcept op tafel. Een groot geschenk, want zonder hun input hadden we nooit z’n vooruitstrevend concept mogen uitwerken.”

Robert-Jan van der Linden

landschapsontwerper Felixx Landscape Architects & Planners

Rijnvliet eetbare woonwijk is een unieke buurt in Utrecht. Het is de eerste eetbare woonwijk van Nederland, bestaande uit 15 hectare voedselbos met 220 verschillende soorten eetbare planten, van 1.000 bomen, struiken en kruiden. Als onderdeel van het uitbreidingsgebied Leidsche Rijn, waar 1.000 nieuwe grondgebonden woningen worden gebouwd, is deze innovatieve woonwijk ontstaan door een participatief ontwerpproces met de bestaande bewoners. Al het groen is eetbaar voor mens, plant of dier. In samenwerking met de omwonenden, deskundigen en de gemeente Utrecht is de inrichting van Rijnvliet vormgegeven als een klimaatbestendig, educatief landschap. Het idee van een stedelijk voedselbos kwam vanuit de omwonenden. De gemeente heeft dit idee omarmd en tijdens het planningsproces de interactie met de burgers voortgezet. Bovendien worden bewoners gestimuleerd om actief bij te dragen aan het onderhoud van het voedselbos.

Het integrale ontwerp streeft naar een ultieme balans tussen mens en natuur en helpt bewoners weer contact te maken met de natuur. Het masterplan is ontwikkeld door De Zwarte Hond. Felixx ontwierp de openbare ruimte in het gebied, in opdracht van de gemeente Utrecht. De inrichting is gebaseerd op de principes van voedselbosbouw en ontwikkeld in samenwerking met bewoners en voedselbosexpert Xavier San Giorgi.

Eetbaar voor zowel mens als dier

Het voedselbos in Rijnvliet biedt een variëteit aan (fruit)bomen, eetbare planten, kruiden en struiken. Al het groen is eetbaar voor zowel mens als dier en biedt directe toegang tot een zeer gelaagde en biodiverse groeninrichting met de focus op drie belangrijke waarden: voedselwaarde, gebruikswaarde en natuurwaarde.

De sferen in het hele voedselbos zijn opgebouwd uit meerdere lagen planten, die samen een geïntegreerd ecosysteem vormen. De diverse soorten planten trekken insecten en organismen aan die elkaar versterken. Er zijn zeven lagen:

  • Het bladerdak, bestaande uit originele en beplante grote bomen
  • Lage bomen, bestaande uit kleinere bomen of halfstammen
  • Struiklaag van fruit en bessenstruiken
  • Kruidlaag van meerjarige groenten en kruiden
  • Bodembedekkers, een laag planten die zich horizontaal verspreidt
  • Ondergrondse laag van planten die wortels of knollen produceren
  • Klimmers, een verticale laag klimplanten
Rijnvliet Map © Felixx.

Naast het centrale voedselbos worden ook in alle straten zoveel mogelijk eetbare planten, struiken en bomen geplant. De wijk is opgebouwd uit vier verschillende buurten: de (eetbare) Fruit-, Blad-, Noten- en Bloemenbuurt. De straatnamen refereren naar de planten die daar groeien. Naast de gebruikelijke boomsoorten zoals appels, peren en aalbessen, zijn er onder meer kaki’s, kiwibessen, olijfwilgen en lambertsnoten aangeplant. Het onderhoud van het groen wordt uitgevoerd door de gemeente. De bewoners plukken hier de vruchten van.

Naast het eetbare aspect van het voedselbos, versterkt het groen de ecosysteemdiensten van het gebied, waaronder waterbeheer, vermindering van hitte en reiniging van de lucht. De overvloedige groene en blauwe ruimten zijn harmonieus geïntegreerd met de gebouwde omgeving. Dit verbetert de algehele woonkwaliteit door het bieden van een rijke natuurervaring, de biodiversiteit te vergroten en uitgebreide habitats voor vogels, vleermuizen en andere soorten te creëren.

Bessenstruik wordt bestoven door hommel. Foto: Felixx.

Verbindende factor

Bewoners worden op verschillende manieren gestimuleerd om bij te dragen aan de kwaliteit van de wijk door middel van educatieve, recreatieve en natuurinclusieve initiatieven. Zo zijn er rondleidingen, wildplukcursussen en een voedselbosjuf die natuureducatie geeft aan kinderen en ouders, waarbij de openbare ruimte fungeert als een buitenleslokaal.

De wijk, het centrale voedselbos en de openbare voorzieningen zijn voor iedereen vrij toegankelijk. Door informatieborden en een digitale bomenkaart word je geïnformeerd over alles wat er groeit, wat je kunt eten en wanneer je kunt oogsten. Met die informatie kunnen bewoners elkaar leren wat er in hun straat groeit en wat je er allemaal mee kunt maken. Daarmee vormt de beplanting een belangrijke schakel in de sociale cohesie.

Het succes van Rijnvliet

Wat begon als een doorsnee woonwijk, groeide door een participatief proces uit tot een unieke, klimaatbestendige eetbare buurt. De samenwerking tussen de buurtbewoners, experts en de gemeente was uitzonderlijk, waarbij het oorspronkelijke idee afkomstig was van de omwonenden.

Wat Rijnvliet zo bijzonder maakt en onderscheidt van andere wijken, is dat het doorvlochten is met talrijke eetbare planten. Het voedselbos in Rijnvliet gedijt optimaal dankzij zorgvuldig beheer en brede educatieve waarde. Een nauwe samenwerking tussen gemeenten, gespecialiseerde boomkwekers, beheerders en ontwerpers is essentieel om de diversiteit aan soorten te behouden en het groen als een integraal ecosysteem in stand te houden. Bovendien worden bewoners aangemoedigd om actief bij te dragen aan een optimaal functionerend voedselbos.

Een eetbare woonwijk, gebaseerd op wederzijdse verantwoordelijkheden resulteert in een hechte sociale gemeenschap en een landschap dat beter bestand is tegen de uitdagingen van klimaatverandering, dát is Rijnvliet.

Boomkronenpad ontworpen door Anouk Vogel. Foto: Jeroen Musch.

Ontdek gerelateerde artikelen en kennis

Energie & economie
Kennis

Clusters van grootschalige bedrijfsvestigingen

De handreiking Grootschalige bedrijfsvestigingen (zie pdf links of onderaan de pagina) biedt inspiratie en concrete ideeën voor de ontwikkeling en transformatie van clusters van grootschalige bedrijfsvestigingen (omvang van meer dan 5 hectare). Dit doen we door middel van het aanreiken van bouwstenen, inrichtingsconcepten en instrumentarium voor gemeenten, provincies, ontwikkelaars en bedrijven. Deze handreiking heeft geen formele status, maar biedt suggesties voor inrichting met ruimtelijke kwaliteit. De aanbevelingen en conclusies van de handreiking worden opgenomen in de op te stellen Nota Ruimte.

Lees verder