Dag van de Ruimtelijke Ordening 2024: Nu aan de slag met de wederombouw van Nederland

Brede welvaarstdenken

Zo kan met een economische bril naar opgaven gekeken worden, momenteel misschien wel de meest gangbare wijze om projecten op te sturen. Maar de sociaal-maatschappelijke en ecologische kijkrichtingen zijn minstens zo belangrijk. Dat vraagt om een ‘radicale omslag in planologisch denken en doen,’ aldus Joks Janssen, Professor of Practice van Tilburg University in zijn plenaire lezing. ‘Een waarbij we een stap zetten van een smalle naar een brede opvatting over welvaart. De berekening van welvaart moet niet meer alleen gebaseerd zijn op materiële welvaart (smal), maar ook op zaken zoals milieuschade of gezondheid (breed).’ De brede definitie van ruimtelijke kwaliteit van MooiNL sluit daar mooi op aan. Ruimtelijke kwaliteit ontstaat wanneer er synergie gevonden wordt tussen de gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde van een plek. MooiNL-coördinator Landbouw & Natuur David van Zelm Van Eldik: ‘We voegen er het belang van de herkomstwaarde aan toe. Door te weten waar we vandaan komen, zien we scherper waar we heen willen.’

Instrumenten om mee te sturen

Na het bepalen van de kijkrichting is er een flinke set aan instrumenten inzetbaar om het sturen op kwaliteit, denk daarbij aan juridische-, financiële-, kennis- en organisatorische instrumenten. Bij een keuze is het belangrijk te bedenken welke rol de overheid heeft in een kwaliteitsdialoog en op welk moment je de dialoog start. Zo kan een gebiedsbiografie helpen om mensen informeel te informeren en inspireren en helpt een omgevingsplan om kwaliteitsbeleid formeel in processen plek te geven.

Ontwerpend onderzoek als kwaliteitsinstrument

Van Zelm van Eldik: ‘Ons favoriete instrument is ontwerpend onderzoek.’ Daarmee test je verschillende oplossingsrichtingen in de vorm van ontwerp. Lukt het bijvoorbeeld om oplossingen te stapelen, zodat meervoudig ruimtegebruik ontstaat? Waar plan je wat? Hoe zou een gewenste toekomst er uit kunnen zien? Mooi Nederland werkte samen met ontwerpers en ruimtelijke ordening-partners met dit instrument op concrete plekken in Nederland op verschillende ruimtelijke schalen en door verschillende tijdschalen heen. Zo ontstonden acht concrete handreikingen op gebiedsniveau (richting 2030) rondom de drie perspectieven Duurzame landbouw & natuur, Energie & circulaire economie en Leefbare steden & regio’s. Aan de snelheid waarmee de geprinte handleidingen in de tassen van de deelnemers verdwijnen is af te lezen hoe groot de kennisbehoefte is over hoe morgen aan de slag te gaan met de kwaliteitsdialoog.

Voor een verdere tijdshorizon zijn er wenkende toekomstperspectieven (2050 en 2100) gemaakt. Hans ten Hoeve en Patricia Braaksma presenteerden in de MooiNL-workshop Hoe ziet het landschap eruit in 2100? deze “stel-dat” verkenningen. Ze toonden hoe belangrijke maatschappelijke opgaven met elkaar samenhangen en hoe Nederland eruit zou kunnen zien als je deze opgaven aanpakt met aandacht voor kwaliteit. Waar, wanneer zijn welke systeemkeuzes nodig?

Sociale en fysieke leefomgeving beter verbinden

Leren uit de praktijk rondom het opzetten van een kwaliteitsdialoog kon tijdens de MooiNL-workshop Bodem Boeren Bouwers en Bewoners Sturend een Biobased toekomst verbeelden. Een boerin, een afgevaardigde van waterschap Rijn & IJssel en betrokken ontwerpers gaan samen met de deelnemers de dialoog aan rondom het thema Biobased (ver)bouwen. Ze scharen zich rondom een enorme draaibare maquettetafel, gemaakt door Biobased Creations. Hier zie je, uitgewerkt voor een concreet erf, dat van Landgoed Velhorst bij Lochem, de natuurinclusieve en biologische boerderij van Winny van Buuren. Je ziet hoe de bodem van de Achterhoek in elkaar zit en wat de mogelijkheden zijn op het gebied van regeneratieve landbouw, agroforestry en biobased materialen.

Artistiek leider Lucas de Man: ‘We maakten zo’n maquette voor De Peel, voor de Achterhoek en binnenkort ook voor Flevoland. We noemen ze Possible Landscapes: je kunt ze bedenken én ze zijn mogelijk.’ De maquettes zijn gemaakt met de kennis van gebruikers en bewoners over samenleven, bouwen en boeren in hun regio. Ze reizen vervolgens de regio rond om met elkaar als praatplaat de kwaliteitsdialoog goed geïnformeerd te kunnen voeren.’

Maatschappelijke dialoog

Renson van Tilborg, binnen MooiNL verantwoordelijk voor de communicatie en activatie van het programma: ‘Deze maquette geeft hoop én laat zien hoe te handelen. Om meer over dat laatste te leren is ook de kennis van de boeren en verbouwers uit de streek belangrijk. Essentieel dus dat boerin Winny uit Lochem vandaag aansluit en meepraat. Wat kunnen we nu al oppakken om het landschap te verbeteren in kwaliteit? Daar kan Van Buuren antwoord op geven. Voor haar is dit mogelijke landschap namelijk geen toekomstmuziek, maar nu al in de maak. Van Buuren: ‘We doen bijvoorbeeld al aan strokenbouw. Ook kan ik je als boer vertellen dat dit toekomstbeeld nu al financieel haalbaar is, en dat we onze 100 hectare niet extra hoeven te bewateren bij droogte.’

Van Tilborg: ‘Door gebruikers en bewoners actief te betrekken bij het voeren van de maatschappelijke dialoog, starten we vandaag al een beweging op die – bottom-up – het beleid dat ook in de Nota Ruimte plek krijgt verder brengt. Denk aan een afwegingsprincipe als “Water en Bodem Sturend”.

Hier en nu later en elders

Zo’n beweging nu opstarten is geen overbodige luxe. ‘De tijd dringt,’ vindt demissionair minister De Jonge. ‘Scherpe keuzes moeten snel gemaakt worden. Onze bestaanszekerheid is namelijk in gevaar.’ Hij somt op: gezond drinkwater wordt schaars, boeren moeten weer perspectief krijgen met plannen die ze voor de langere termijn bestaanszekerheid bieden, het energienetwerk kraakt vanwege ondercapaciteit en met de huidige mondiale spanningen vraagt ook veiligheid om ruimte, bijvoorbeeld voor het plaatsen van kazernes. Ook groeit de demografie, dus er zijn ook meer huizen nodig, plús de bijbehorende infrastructurele ontsluiting. Werk aan de winkel dus. Daarvoor biedt het Hoofdlijnenakkoord van het komende kabinet perspectief. Er staat in dat er een coördinerend minister komt die regie voert op de ruimtelijke ordening en op waar hoeveel woningen gebouwd moeten worden. De exacte invulling daarvan is nog niet bekend, maar dat het thema meegenomen wordt naar een volgende kabinetsperiode is evident.

Voorontwerp in de maak

Het zou mooi zijn als dat gepaard gaat met een Nota Ruimte. Demissionair Minister Hugo de Jonge houdt een 118 pagina dik document omhoog: het Voorontwerp Nota Ruimte. ‘Dat is bijna gereed,’ aldus de minister. ‘Het zou moeten lukken om hem ergens in de komende weken nog te presenteren.’

De Jonge: ‘Er liggen drie leidende principes ten grondslag aan deze nota: allereerst willen we met de keuzes die we maken op het gebied van ruimtelijke ordening rechtdoen aan de volgende generatie. Ook moeten ze recht doen aan scherpe keuzes wat betreft meervoudig ruimtegebruik, aangezien de ruimte schaars is in Nederland. Ten slotte moeten keuzes recht doen aan de culturele eigenheid van het gebied waar ingrepen plaatsvinden. Overkoepelend is het belangrijk de ruimte in heel Nederland te benutten. Een eerste worp om te kijken wat waar plek kan krijgen waren de ruimtelijke provinciale puzzels.’ Deze zijn als onderdeel van het intensieve traject NOVEX gemaakt.

Hier en nu en voor de volgende generatie

MooiNL haalde tijdens de workshops op bij deelnemers waar zij op gebiedsniveau in de praktijk tegenaan lopen bij het toevoegen van kwaliteit. Het zijn potentiële cases om in werkplaatsvorm met experts uit de MooiNL-beweging aan te pakken. Nu aan de slag betekent met elkaar leren en kennis uitwisselen.

De Dag van de Ruimtelijke Ordening werd afgesloten door Deltacommissaris Co Verdaas en Directeur-Generaal Ruimtelijke Ordening Marjolein Jansen. Zij benadrukken nog maar eens dat deze generatie de kans heeft het echt anders te doen. Het Voorontwerp Nota Ruimte kan daarbij richting geven. Jansen: ‘Een rechtvaardige ruimteverdeling in Nederland die recht doet aan de opgaven in het hier en nu, maar ook voor de volgende generatie.’

Lees verder:

Dag van de Ruimtelijke Ordening – 30 mei 2024 | De Nationale Omgevingsvisie

Lees de Dag van de Ruimte Special

Lees de Dag van de Ruimte Special van ROmagazine met o.m. een interview met MooiNL-manager Gido ten Dolle en met MooiNL thema-trekkers aan het woord. Hieronder vind je de download en linksboven op deze pagina vind je een bladerbare PDF van de special.